“We moeten onze toekomst niet overlaten aan het grootbedrijf”

Terwijl hij zelf steeds meer ontdekt wat er fout is aan onze mondiale economische orde, ziet hoogleraar financiële geografie Ewald Engelen dat het establishment alles wat er mis is aan dat systeem juist intensiveert. Daarom spreekt hij liever op TTIP-demonstraties dan dat hij plaatsneemt in adviesraden.

‘Bewust kopen en eten is ook een daad van verzet. Aan mij verdienen de Unilevers van de wereld niets meer. Fuck them. Stel je eens voor dat iedereen dat zou doen.’ Met deze niet mis te verstane woorden eindigt Ewald Engelen zijn helft van het met Marianne Thieme geschreven boek Kanarie in de kolenmijn. Hierin pleiten ze voor een radicale koerswijziging – hij vanuit economisch, zij vanuit ecologisch perspectief.

Het tweetal roept op tot een revolutie in het denken, een einde aan de ‘voldongenfeitenpolitiek’. Er zijn volgens hen wel degelijk alternatieven voor globalisering, schaalvergroting en financialisering, hoe hard het establishment ook roept dat er geen andere weg is. We moeten onze toekomst zelf gaan bepalen en die niet overlaten aan politici of, nog erger, het ‘grootbedrijf’, stelt de zichzelf gentleman-hooligan noemende hoogleraar financiële geografie in het lezenswaardige boek. Aan het einde ervan schetst hij een mogelijke toekomst die kleinschaliger, lokaal, schuldenvrij, gebaseerd op echte waarde en echt democratisch is. Tijd voor een gesprek over democratie en een groenere wereld.

Op een winderig terras aan de Amstel bespreken we de epiloog in zijn deel van De kanarie in de kolenmijn. Hierin beschrijft hij waarom hij zich bekeerde tot het vegetarisme en lijstduwer werd van de Partij voor de Dieren, volgens hem de largest-issue-partij die er is. “Als je via de lens van dieren naar onze samenleving kijkt, dan mondt dat al snel uit in een fundamentele kritiek op de wijze waarop wij onze mondiale, economische orde hebben ingericht”, vertelt hij. “Waar dierenleed voorkomt, zijn de arbeidsomstandigheden vaak desastreus en wordt een loopje genomen met de milieunormen. Hoe je het ook aanvliegt: dit systeem is onhoudbaar.”

Eyeopeners

Het duurde even voor hij het grote plaatje zag. “Er zijn enkele momenten geweest die voor mij eyeopeners waren. Ten eerste de financiële crisis. Ik dacht echt dat banken wisten waarmee ze bezig waren en dat een financiële sector binnen je stad goed was, omdat die weinig vervuilend is en hoogwaardige arbeid oplevert. Daarover ben ik echt anders gaan denken.”

Iets later kwam daar het paardenvleesschandaal overheen. Toen hij een onderzoek van collega’s in Manchester over de vleesindustrie in het Verenigd Koninkrijk las, waren de parallellen met de financiële sector overduidelijk. “Ik realiseerde me dat het niet uitmaakt of je kijkt naar de financiële sector of de farmaceutische, de voedsel-, kleding- of auto-industrie. Allemaal zuchten ze onder een zelfde soort logica. Die bestaat bij kortzichtigheid, overbodige complexiteit, georganiseerde onzichtbaarheid en het behalen van zoveel mogelijk rendement. Er wordt nauwelijks rekening gehouden met wat er zich in de rest van de keten afspeelt, laat staan met het milieu.”

Zijn dochter hamert al van jongs af aan op het boycotten van foute producten. Nutella vanwege de palmolie bijvoorbeeld, maar ook vlees. Mede dankzij haar besloot Engelen dat hij niet moest wachten op veranderingen van bovenaf, maar zelf zijn consumptiepatroon moest aanpassen. Want: “Alles wat je consumeert is feitelijk een politieke handeling.” Eigenlijk zou je op alles wat je koopt een soort Keuringsdienst van Waarde-achtige analyse moeten loslaten, vindt Engelen. “Dat is niet eenvoudig, omdat je je er daardoor in toenemende mate van bewust wordt dat je verantwoordelijk bent voor wat er vierduizend mijl verderop plaatsvindt. Maar je leert tegelijkertijd hoe dit ingewikkelde mondiale systeem functioneert en wat er allemaal fout aan is. Dat is ook fascinerend, intellectueel uitdagend.”

De manier waarop zijn dochter en de generatie millennials, aan wie hij het boek heeft opgedragen, in het leven staan, valt onder wat hij verstaat onder politiek met een kleine letter p. “Bewegingen van onderop die zich groeperen rond concrete onderwerpen en proberen daar politiek stelling op te nemen. Denk aan Monsanto, Roundup, kistkalveren, bijen, TTIP, CETA en een heel reeks andere kwesties. Er is geen alomvattend programma dat al die verschillende momenten en plekken van politiek verzet bundelt. Dat proberen wij in dit boek wel te doen.”

Voorwaarts falen

Tot zijn steeds groter wordende frustratie ziet hij de ontwikkeling die hij zelf doorliep niet weerspiegeld in het gedrag van ‘het establishment’. “De crisis die we meegemaakt hebben en meemaken is echt groot; vergelijkbaar met die van de jaren dertig. Kijk je daar door je oogharen naar terug, dan zie je dat het een enorm breekpunt is geweest. Als je 1926 en 1936 naast elkaar zet, dan zie je een totale herziening van het denken over politieke organisaties, inrichting van samenlevingen en wat belangrijk wordt gevonden.” Hij snapt niet dat de huidige crisis niet een soortgelijke omslag in gang zet.

De problemen waarmee we geconfronteerd worden, zijn immers de negatieve effecten van globalisering. “Dus toenemende ongelijkheden, stagnerende lonen, achterblijvende investeringen en toenemende belastingontwijking door het grootbedrijf. Allemaal uitkomsten van machtsongelijkheden tussen de factoren kapitaal en arbeid.” Veel economen en sociale wetenschappers delen zijn analyse. Maar politici niet. “Ik ben echt verbijsterd dat de Europese politieke elite, om de effecten van vrijhandel en uitbreiding van de marktsfeer te bestrijden, nu nog meer marktuitbreiding wil.” ‘Voorwaarts falen’ noemt hij dat in zijn boek.

Excuustruus

Daarom waarschuwt hij voor TTIP en CETA. “Niet vanwege chloorkippen of genetisch gemodificeerd voedsel, dat is allemaal gelul. Klein bier. Niet vanwege arbitragehoven als ISDS, ook allemaal klein bier. Maar wel omdat meer marktuitbreiding de machtsonevenwichtigheden tussen arbeid en kapitaal alleen maar verder vergroot, waardoor al die negatieve effecten alleen maar zullen groeien.”

Door de meeste Tweede Kamerleden wordt die visie niet gedeeld, merkte Engelen toen hij zijn standpunten over TTIP bij een plenaire commissievergadering mocht weergeven. Dat deed hij in dezelfde anti-neoliberale bewoordingen die hij in zijn prikkelende columns en opzwepende speeches bij demonstraties gebruikt. “Dat levert wonderlijke reacties op, want kennelijk is het ongepast om die taal te gebruiken. Plekken waar politiek met een hoofdletter P wordt bedreven blijken het exclusieve domein te zijn van economen. Ik word daar zelden uitgenodigd en meestal blijft het bij één keer. Dan heeft men mij gehoord als de excuustruus en gaat men over tot de orde van de dag. Ik vind dat in afnemende mate effectief.”

Groepsdenken

Engelen vindt het interessanter om een taal te vinden waarmee hij een groter publiek kan bereiken. Zijn wetenschappelijke teksten worden immers maar door weinig mensen gelezen en meedraaien in het adviseringscircuit heeft een groot nadeel: “Iedereen reproduceert hetzelfde technocratische jargon, wat al snel leidt tot groepsdenken. Ik ben me steeds meer bewust geworden van de noodzaak om je daarbuiten te begeven en media te consumeren die niet dezelfde mening reproduceren. Ik noem dat de Davos-consensus: globalisering is goed. Verliezers van de globalisering kunnen alleen maar geholpen worden via investeringen in onderwijs. Milieuvraagstukken kunnen we alleen maar oplossen via technologische innovatie – de elektrische auto als belichaming daarvan. En dat wordt eindeloos herhaald.”

Als je die consensus weerspreekt, word je al snel weggezet als populistische schreeuwer. “Dat zag je ook in de Brexit-analyses. Er was een paternalistisch, hiërarchisch geïnspireerd gebrek aan waardering voor wat de voorstanders bezield had. Daarvoor ben ik steeds gevoeliger geworden, ook doordat ik na de crisis steeds meer aan de kant van het anti-establishment ben terechtgekomen en heel agressief werd benaderd door mensen uit het establishment.”

Eliteproject

De anti-establishmentgolf die zowel aan deze als aan de andere kant van de Atlantische Oceaan rondwaart, begrijpt Engelen daarom goed. “Burgers zeggen: screw you, we vertrouwen jullie niet meer.” Dat gaan we komend jaar bij cruciale verkiezingen in Nederland, Duitsland en Frankrijk ook zien. “Blijkbaar is men bereid te kiezen voor de hoop van het onzekere in plaats van de pijn van het zekere. Want één ding is duidelijk: de internationale orde die we de laatste jaren hebben opgetuigd, heel duidelijk een eliteproject, doesn’t work for the many. Dat wordt in toenemende mate zichtbaar.” Na de crisis heeft de overheid zich immers garant gesteld voor de bankbalansen. Met vertraging leidt dat nu tot bezuinigingen en lastenverzwaringen. Met wantrouwen in het establishment en electorale winst voor extreem-rechts als gevolg.

Dat anti-establishmentgeluid is een rare vergaarbak van verschillende vormen van protest, ziet hij in. “Bij het Oekraïne-referendum had je de SP, de Partij voor de Dieren en verder een rare mix van mensen die vanwege relzucht, nationalisme of xenofobe sentimenten tegen waren. Als je het uit het hengsel lichten van het establishment het belangrijkste vindt, dan moet je accepteren dat je wellicht vreemde coalitiepartners zult hebben.”

Wie tegen meer marktwerking en globalisering is, had volgens Engelen, net als hij, ‘tegen’ moeten stemmen. “Ik vond het verhaal waarmee het establishment het associatieverdrag probeerde te verkopen zo pervers. Alles draait om jobs and growth.” Hét mantra waarmee alles verkocht wordt, ook TTIP en CETA.

Jobs and growth

Voorstanders van TTIP en CETA verwijten de tegenstanders dat ze alleen maar emotionele symbolen in het gevecht inbrengen: de chloorkip, GMO en het arbitragehof. “Terwijl de voorstanders zich kennelijk, weinig reflexief, niet realiseren dat ze exact hetzelfde doen met het jobs-and-growth-verhaal. Er is binnen academische kring een enorm verschil van inzicht over de potentiële effecten van zo’n verdrag. Enerzijds doordat de afspraken deels onbekend zijn, anderzijds doordat er verschillende modellen gebruikt worden om de consequenties door te rekenen. Een deel heeft heel positieve uitkomsten, volgens een ander deel gaan er grote groepen mensen zwaar op achteruit. Ondanks die onenigheid gaat het ons volgens de Europese Commissie en minister Ploumen enorm veel opleveren, in banen en economische groei. En dat is absoluut flauwekul.”

Ten diepste gaat het volgens Engelen om een heel basale vraag: willen we een grotere gemeenschappelijke markt waarin kapitaal steeds meer kan bewegen, terwijl arbeid gebonden blijft aan een plek? Niet als het aan hem ligt. “We moeten eerst proberen de negatieve consequenties van de eerdere stappen van globalisering om te buigen. We hebben te maken met een groeiende groep verliezers, met immense milieuschade, met onmenselijk gedrag ten aanzien van dieren. Laten we daar in hemelsnaam eerst wat aan doen. We moeten een energietransitie gaan doormaken, van onze fossiele brandstofverslaving af, et cetera, et cetera. Dat zijn de urgente vraagstukken.”

Wake-up call

“TTIP is een typisch geval van radicalisering van de neoliberale revolutie. Het eerdere neoliberale beleid heeft niet gewerkt, weet je wat we doen? We doen er potverdomme nog een schep bovenop. Dat is het soort kortzichtigheid en het typische uitvloeisel van beleidsmakers, technocraten en denktanken die eindeloos ronddraaien in diezelfde bubbel. We moeten nu echt breken met dat beleid.”

Maar hoe? “Het liefst zou ik willen dat het establishment gaat slapen en de volgende ochtend ineens tot een nieuw inzicht is gekomen. Lijkt me fantastisch! Maar dat gebeurt niet. En dus heb je externe schokken nodig. En als een referendum dat soort schokken teweeg kan brengen; let it be. De Brexit is een wake-up call. Vervolgens is het de vraag wat men ermee doet.”

Draaideuren

Van de politiek met een grote P, de politiek van de machtspartijen, moeten we het niet hebben. Mede door de draaideuren tussen politiek en bedrijfsleven, denk aan Barroso die een baan aanneemt bij Goldman Sachs. “Barroso was als voorzitter lange tijd de belichaming van de Europese Commissie, hij heeft er zijn naam en faam aan te danken. Zijn overstap schaadt op grove wijze de integriteit van die instelling. Dat is van een achteloosheid, kortzichtigheid en egocentrisme waar kiezers haarfijn de vinger op weten te leggen. Wat mij betreft hebben ze met dat anti-elitaire ethos helemaal gelijk.” Engelens boek De schaduwelite voor en na de crisis ging over dat politieke morele verval. Hij denkt dat we het kapitalistische beest alleen via buitenparlementaire actie kunnen temmen. “Massaprotest, petities, het afdwingen van een referendum.”

Gelukkig is er de politiek met een kleine p. Een van zijn favoriete quotes (uit Politiek als beroep van Max Weber) is daarop van toepassing: ‘Politiek is het geduldig boren in dikke planken’. “Op een gegeven moment schiet die boor door die dikke plank heen en is dat niet meer te herleiden tot één specifieke slinger aan die boor”, legt hij uit. “Blijven slingeren is het beste wat je kunt doen. En dat doe ik, dat doet Marianne Thieme en dat doet iedere getuigenissenpartij.”