Jacht op de Afrikaanse Pinochet

The Dictator Hunter dankt zijn titel aan de geuzennaam van mensenrechtenactivist Reed Brody. De documentaire volgt hoe hij Tsjaads ex-dictator Hissène Habré voor het gerecht probeert te slepen. Met succes, want Senegal, waar Habré woont, heeft een proces toegezegd. ‘Het is een kwestie van tijd.’

Veertigduizend doden zou hij op zijn geweten hebben: Hissène Habré, voormalig dictator van Tsjaad. Een knappe, charismatische man die niettemin een gevangenis in zijn achtertuin had waar mensen lagen te creperen. Slachtoffers van zijn schrikbewind (1982-1990) en hun nabestaanden wachten tot de dag van vandaag op een veroordeling. Enkelen van hen zetten zich al jarenlang in om dat te bereiken. Zij worden gesteund door advocaat en mensenrechtenactivist Reed Brody, protagonist van The Dictator Hunter. Nu Senegal heeft ingestemd met een proces, is hun doel dichterbij dan ooit.

De documentaire begint met een man die destijds gedwongen dagelijks acht tot tien lijken naar een massagraf sleepte. Niets op de dorre vlakte waar hij en Brody lopen doet vermoeden wat voor gruwelijks onder hun voeten ligt begraven. Voor de groep weduwen die ze daar ontmoeten is dat moeilijk te verkroppen. Ze wenen om een gedenkteken, en natuurlijk om gerechtigheid. De man die sommigen van hen persoonlijk martelde moet worden veroordeeld, pas dan kunnen zij verder met hun leven.

Dat is ook de drijfveer voor Souleymane Guengueng. Hij is een van de stuwende krachten achter de groep slachtoffers die Habré het vuur aan de schenen legt. Een veroordeling brengt een einde aan de nachtmerries en flashbacks naar de folteringen, zo hoopt hij.

Precedent

Aanvankelijk zou Souleymane als hoofdfiguur figureren, vertelt Brody. ‘Maar Souleymane kan de Verenigde Staten niet uit en spreekt geen Engels. Dus zag regisseur Klaartje Quirijns mij liever in de hoofdrol.’ Begrijpelijk, want door Brody te volgen is de camera aanwezig bij belangrijke gebeurtenissen in zowel Amerika als Tsjaad en Senegal. Met zijn welbespraaktheid en gedrevenheid is hij het ideale onderwerp. Nauwgezet verheldert hij de gecompliceerde rechtsgang. De Tsjadische Habré werd eerst aangeklaagd in zijn verblijfplaats Dakar (in Senegal). Toen dat niet werd gehonoreerd in België. Vervolgens besloot Senegal het bij de Afrikaanse Unie neer te leggen, die toch Senegal aanwees als meest geschikte vervolger.

‘Onze grote coup bij de Afrikaanse Unie was dat een aantal van de meest vreselijke dictators ter wereld, zoals Khadaffi en Mugabe, besloot Habré te vervolgen. In de wetenschap zij morgen of overmorgen aan de beurt kunnen zijn’, constateert Brody tevreden. ‘Voor het eerst vervolgt een Afrikaans land een leider van een buurland voor misdaden die hij in zijn eigen land heeft begaan.’ Dat schept een belangrijk precedent, die het tirannen een stuk moeilijker maakt om onder strafvervolging uit te komen.

Internationaal recht

‘Human Rights Watch is bij de Habré-zaak betrokken geraakt, omdat wij vinden dat ook landen van het zuidelijk halfrond het internationaal recht moeten uitvoeren. Pas dan is het echt universeel. Om dezelfde reden willen we bijvoorbeeld ook Donald Rumsfeld om Abu Ghraib en Guantanomo Bay vervolgen.’ Juist hierom erkennen de VS het Internationaal Strafhof niet.

Hetzelfde argument gebruikt een vertegenwoordiger van het Amerikaanse Congres in de film om af te zien van druk op Senegal om het proces ook daadwerkelijk uit te voeren. Namens de slachtoffers stelt Souleymane de terechte vraag: als een invloedrijk land als Amerika de rechten van de internationale conventie niet garandeert, wie doet dat dan?

Complicerende factor is dat Amerika Habré aan de macht heeft gebracht vanwege zijn antipathie voor Khadaffi. Ironisch genoeg zit die nog immer sterk in het Libische zadel. ‘Leden van de DDS, Habré’s persoonlijke Gestapo, zouden in Amerika zijn opgeleid. Volgens getuigen een van de meest gevreesde folteraars uit die tijd geeft dit toe, hoewel hij het uitvoeren van martelingen ontkent.’ De DDS-archieven vormen zeer belastend bewijsmateriaal.

Sterfelijk

Desondanks vertrouwt Brody er niet zomaar op dat het proces doorgang vindt. De druk mag dan ook niet van de ketel tot Habré daadwerkelijk is veroordeeld. ‘Want híj is sterfelijk, maar de slachtoffers ook. Van de mensen met wie ik in 2000 de aanklacht indiende, zijn er nu al twee overleden. Habré heeft veel geld, waarmee hij het proces kan vertragen.’ De kans op een snel en eerlijk proces is groter in België. De slachtoffers hadden hem daar liever berecht gezien. Human Rights Watch had dan zijn handen van de zaak kunnen aftrekken en Brody had zich op andere tirannen kunnen storten. ‘Maar: een potentiële veroordeling in Senegal is betekenisvoller.’

Inmiddels probeert Brody zijn inbreng af te bouwen, al wordt hij tijdens dit interview op IDFA voortdurend over de zaak gebeld. Veel energie gaat naar het toegankelijk maken van de strafzaak in Tsjaad. ‘In Sierra Leone wordt het proces tegen Taylor vertaald naar de lokale talen en reist men het land af om de bevolking te informeren. De zaak tegen Habré speelt straks duizenden kilometers verderop, in een kleine rechtszaal in Dakar. De meeste slachtoffers zullen niet aanwezig zijn, dus willen we dat zij goed kunnen volgen wat er gebeurt. Dat is belangrijk voor hen, maar ook voor de verbetering van de mensenrechtensituatie en de rechtspraak in Tsjaad.’

Keuze

De film is ‘een fantastisch vehikel’ om de broodnodige Europese steun te krijgen voor de uitvoering van het proces. Naast deze tactische overweging vindt hij de aandacht voor zijn persoonlijke leven leuk. Zijn zoontje is te zien en zijn bewondering voor zijn Hongaarse vader die tijdens de wereldoorlog in een concentratiekamp zat, komt aan de orde.

Prominente aandacht is er voor het moment waarop hij zijn droombaan bij de Verenigde Naties opgeeft. Hij kan de Habré-zaak niet op het hoogtepunt loslaten. Terwijl de spullen van het gezin onderweg zijn naar Genève, waar (eindelijk) een goed salaris en vaste verblijfplaats op hun wachten, belt hij gespannen zijn werkgever om voor de eer te bedanken. ‘Ik had nooit verwacht dat het de film zou halen, maar mensen blijken zich ermee te identificeren. Het laat zien dat het je inzetten voor het algemeen belang, of het nu sociale gerechtigheid, aidsbestrijding of het welzijn van weeskinderen is, een keuze is.’

Profiel Reed Brody

Als scholier organiseert Reed Brody al anti-Vietnamdemonstraties. Zijn rapportage van misdaden van de Contra’s tegen de Nicaraguaanse burgerbevolking in 1985 is spraakmakend. Hij assisteert Mongolië bij het opstellen van zijn grondwet. Als lobbyist beweegt hij de Verenigde Naties ertoe zich strenger op te stellen tegen gewelddadige regeringen als Irak, Haïti en Indonesië. Voor diezelfde VN leidt hij de mensenrechtendivisie bij de vredesmissie in El Salvador. Sinds 1998 werkt hij bij Human Rights Watch. Hier draagt hij o.a. bij aan het baanbrekende vonnis dat Pinochet als voormalig president niet onschendbaar is voor de misdaden in Chili. Deze zaak schept het precedent voor de vervolging van Habré.